Truyền thuyết tổ tiên
Các cụ già thường kể lại di ngôn về Mã Viện sát phu hiếp phụ , việc Trương Phụ đàn áp nghĩa quân , quân Lê – Trịnh trả thù nhà Mạc , rồi loạn Canh Thân , Tân Dậu (1740-1741), hay trận đại dịch khiến dân Đại Bàng chết đến nửa làng phải bỏ quê hương đi lánh .Nhưng vốn là dân làm nghề sông nước nên trong cuộc sống họ dễ chuyển dịch , di dời , hoặc tái định cư . Mặt khác , vùng này khí hậu trong lành , sẵn nước ngọt , có đủ tiền rừng , bạc biển nên nhiều người làm nghề biển không may trôi dạt về đây , thấy đk sống dễ , người bản địa cởi mở nên nhiều người đã ở lại .Mấy chục năm trước khi đưps xong đê Điện Biên từ cống Hongk đến Quần Mục , hoàn thành công Họng thì dân ở nhiều nơi về Bàng La định cư .Khi Đồ Sơn trở thành khu du lịch lớn thì người tứ xứ , kể cả ngoại kiều đến làm ăn đông đúc , số lượng áp đảo cả số dân đến định cư trước . Cơ cấu thành phần , chất lượng dân cư đều có sự thay đổi lớn .Ngày nay , muốn khảo cứu dân gốc Đồ Sơn , theo sử liệu cũ đã ghi phải tìm đến các phường Ngọc Xuyên , Đồ Sơn , Ngọc Hải , Bàng La hay ra Cát Hải , Trà Cổ , kể cả khi Giang Bình (nay thuộc Trung Quốc ).
Theo truyền thuyết về Lục vị tiên công – có sáu vị đầu tiên đến khai sơn phá thạch ở Đồ Sơn , bất chấp mọi khó khan , gian khổ , lúc mới dạt đến đây vào cuối một mùa đông , lương thực đã cạn mà núi rừng chỉ còn lộc sắn , lộc si.Nhưng mặc người nản chí , sáu vị quyết tâm ở lại , khai sinh mảnh đát ngày nay nổi tiếng tươi đẹp , giầu có đầy tiềm năng,Dân Đồ Sơn đời đời nhớ ơn người khai sáng nên đã lập miếu thờ .Trải qua bao biến thiên lịch sử , miếu mạo cũ không còn , nhưng dân đã lập nghề thờ ở khu Vạn Hương , khói hương không bao giờ tắt , Duệ hiệu còn lưu lại mang đạm huyền tích , nhưng các dòng họ ở Đồ Sơn vẫn nhận là thủy tổ của mình :
-Họ Phạm nhận là di huệ của Cao Sơn.
-Họ Lê Bá , Lê Đình là di huệ của Hải Bộ.
-Họ Nguyễn Khắc là di huệ của Thanh Sam.
- Họ Lương gồm 7 chi đều là di huệ của Nuôi Nường.
-Họ Hoàng là di huệ của Đại Hùng (hay Đại Hoàng).
-Họ Đinh là di huệ của Chàng(cũng đọc là Tràng)Ngọ.
Dân gốc Bàng La có các họ Nguyễn , Ngô, Phạm , Cao , Bùi , Trần… Những họ chuyên làm muối nhớ dòng họ gốc ở Đông Triều , họ Nguyễn Văn ở Nghệ An dòng dõi một vị tướng Tây Sơn. Các họ đều có gia phả, nhưng qua loạn lạc và cải cách ruộng đất đều đã mất hết .Mấy năm nay , hầy hết các họ đều viết lại gia phả dựa theo ký ức hồi cố của các cụ già , các chi phái. Sách Đại Nam nhất thông chí soạn đời Tự Đức căn cứ vào tục chọi trâu để tế thủy thần cho rằng dân tổng Đồ Sơn thuộc chủng Đản Nãi. Theo sách Lĩnh Nam chích quái , người Đản sống ở gò dưới biển , chuyên nghề bắt cá , sau cũng biến thành người , giao dịch với man dân đổi lấy thóc gạo , dao búa , thường qua lại ở Đông Hải .Sách Quảng Đông tân ngữ chép: người Đản là 1 giống người sống về nghề đánh cá thường lấy thuyền làm nhà , gọi là Đản gia , phũ nữ gọi là ngư di , con gái nhỏ gọi là hiển muội .Người Đản giỏi bơi lặn , đời cổ gọi là Long hộ. Người ta còn cho dân Trà Cổ ngày nay vốn là dân Đồ Sơn , xuất phát từ câu ca :”Dân Trà Cổ tổ ở Đồ Sơn”. Nhiều câu đối ở đỉnh Trà Cổ hiện còn đều phản ánh việc này :
1- Quần tụ kỉ hà niên, tích cựu Đồ Sơn khai đống vũ
Anh linh chung thử đụa vu kim Yên Hải thiếp ba đào
(nghĩa : Quần tụ những năm nào , gốc cũ Đồ Sơn khai cơ nghiệp Khí thiêng dồn linh địa , ngày nay Yên Hải lặng ba đào ).
2- Đồ Sơn ngật nhĩ hinh hương địa
Trà Cổ nguy nhiên kỷ niệm từ
(nghĩa : Trà Cổ nguy nga đình kỷ niệm Đồ Sơn sừng sững đất lừng hương).
Đình Trà Cổ cũng thờ thần Điểm Tước (vết chân chim sẻ). Nhiều người giải thích dân Đồ Sơn chạy ra Trà Cổ để tránh Triều đình nhà Lê – Trịnh khủng bố sau thất bại của phong trào nông dân khởi nghĩa do Nguyễn Hữu Cầu (tức quận HE) lãnh đạo . Có người giải thích Trà Cổ là do hai chữ Trà Phương –Cổ Trai ghép lại , dân hai làng trên là ấp thang mộc của nhà Mạc nên khi nhà Mạc đổ ,một số dân ở đây lánh nạn ra biên giới lập lên làng . Nhưng tài liệu ở đình Trà Cổ lại ghi dân Đồ Sơn đến lập nghiệp năm 1511 thuộc niên hiệu Hồng Thuận nhà Lê. Dân các thôn Vu Đầu , Vạn Vỹ , Sơn Tâm thuộc khu Giang Bình , tỉnh Quảng Tây Trung Quốc hiện nay cũng nhận là người Kinh quê gốc ở Đồ Sơn . Hương ước của họ lập năm 1875 cũng ghi họ ở Đồ Sơn ra vùng Giang Bình năm Tân Mùi (1511)
Các sách địa chí cổ chép dân Đồ Sơn xưa thường mạnh tợn , uống rượu khỏe . Việc hội hè ma chay cười xin rất xa xỉ .Ở vùng đầu đất sóng , ngọn gió , thường xuyên phải đối mặt với bọn cướp bể, rồi giặc ngoại xâm , dân Đồ Sơn thường phải tự bảo vệ xóm làng tự bảo vệ tính mạng , tài sản của mình . Truyền thuyết về ông Đô Dũng chống cướp giữ làng , hay ông Đô ù hít hơi nín thở để thi chạy xa giành đất cho vạn chài của mình dài hơn đã phản ánh cái gọi là mạnh tợn (dũng hãn) của cư dân Đồ Sơn thời cổ . Cuộc sống dân chai bấp bênh , thuyền nhỏ , giữa bể cả sóng to , thời tiết khó lường thật là nguy hiểm và vất vả . Vì thế mỗi lần đi biển trở về an toàn thực sự là một niềm vui .Người ta phải sửa lễ tạ tổ tiên, thần thánh , phải họp mặt anh em , bầu bạn .Những lúc vui vẻ thế này không thể thiếu rượu , không thể bủn xỉn người Đồ Sơn uống rượu khỏe là theo nghĩa vậy .Cỗ bàn khao vọng ở đây cầu kì , bầy to , thực khách ở các làng quê bên cạnh không thể ăn hết . Văn hóa ẩm thực và lối sống của người Đồ Sơn có tính dân chủ .Người ta quan niệm “Nhân hữu thượng hạ , khẩu vô tôn ti”, người có người trên , kẻ dưới ,còn ăn uống thì không chia bề bậc .Món thịt trâu chọi ,”thần huệ” của hàng tổng sau ngày đại lễ thì từ cụ tiên chỉ , chánh tổng đến em bé còn ẵm ngửa cũng có phần .Ngay cả trong sản xuất cũng thế , người chủ thuyền , bạn thuyền và cả người đi hôi ,cũng vây quanh vòng lưới , đều nhanh tay bắt cá .Người đi hôi tự nhiên bỏ cá vào giỏ riêng ,”ông chủ đầy nồi người hôi đầy giỏ “.Những người đi hôi rất tự giác , khi bắt được con cá lớn , cá ngon thì quẳng lại trả chủ .Chủ thuyền , bạn thuyền không bao giờ cấm đoán , xua đuổi người đi hôi